Bạn đã bao giờ bước vào một căn phòng lạ lẫm hay gặp một người mới, nhưng lại cảm thấy như đã từng trải qua khoảnh khắc đó? Hiện tượng này, được gọi là déjà vu (tiếng Pháp nghĩa là “đã thấy”), là một trải nghiệm kỳ lạ khiến chúng ta tự hỏi: “Mình đã ở đây trước đây rồi sao?” Dù phổ biến, déjà vu vẫn là một bí ẩn của tâm lý học và khoa học thần kinh. Theo nghiên cứu từ Neuroscience & Biobehavioral Reviews (2018), khoảng 60-80% dân số từng trải qua déjà vu ít nhất một lần trong đời. Vậy điều gì xảy ra trong bộ não khi hiện tượng này xuất hiện?
Bài viết này sẽ giải mã cơ chế của déjà vu, khám phá ý nghĩa tiến hóa của nó, và đánh giá liệu đây là một “lỗi” hay một đặc điểm độc đáo của trí nhớ con người.
Déjà Vu là gì và tại sao nó xảy ra?
Déjà vu xảy ra khi bạn cảm thấy một tình huống mới mẻ lại quen thuộc một cách kỳ lạ, dù bạn không thể nhớ ra lý do tại sao. Theo Tiến sĩ Alan Brown, chuyên gia tâm lý học tại Đại học Southern Methodist, “Déjà vu thường xuất hiện khi một trải nghiệm mới có nét tương đồng với một ký ức cũ, nhưng ký ức đó không được ý thức gọi lại.” Điều này tạo ra sự “mâu thuẫn” trong bộ não: một phần não nhận diện tình huống là quen thuộc, trong khi phần khác không thể xác nhận nguồn gốc của cảm giác đó.
Về mặt thần kinh, hiện tượng này liên quan chặt chẽ đến thùy thái dương, đặc biệt là hippocampus – khu vực chịu trách nhiệm hình thành và truy xuất ký ức. Khi các tín hiệu không đồng bộ trong quá trình xử lý ký ức, não có thể nhầm lẫn, khiến một sự kiện mới được gắn nhãn “đã từng xảy ra”. Ví dụ, một mùi hương quen thuộc hoặc cách bài trí của một căn phòng có thể kích hoạt cảm giác quen thuộc mà không kèm theo ký ức cụ thể.
Một lý thuyết nổi bật khác là lý thuyết xử lý kép, được đề xuất bởi Findler (1998). Theo lý thuyết này, bộ não có hai hệ thống xử lý ký ức: một hệ thống tự động (nhanh, tiềm thức) và một hệ thống có kiểm soát (chậm, ý thức). Déjà vu xảy ra khi hệ thống tự động nhận diện một tình huống là quen thuộc trước khi hệ thống có kiểm soát kịp xác minh, tạo ra cảm giác “đã sống lại” khoảnh khắc đó.
Tiến sĩ Chris Moulin, nhà nghiên cứu về ký ức tại Đại học Grenoble Alpes.: “Déjà vu là một minh chứng cho sự phức tạp của bộ não, nơi các hệ thống ký ức đôi khi hoạt động không đồng bộ, tạo ra những khoảnh khắc kỳ lạ nhưng đầy ý nghĩa.”
Déjà Vu: Một lỗi hay một lợi thế tiến hóa?
Nhiều người nghĩ déjà vu là một “lỗi” của bộ não, nhưng các nhà nghiên cứu lại cho rằng nó có thể là một đặc điểm tiến hóa hữu ích. Theo Barzykowski và Moulin (2023), déjà vu có thể là dấu hiệu của một hệ thống ký ức hiệu quả, dù không hoàn hảo.
Hệ thống này ưu tiên nhận diện nhanh các mẫu quen thuộc thay vì độ chính xác tuyệt đối, giúp con người đưa ra quyết định nhanh trong những tình huống không chắc chắn. Ví dụ, việc nhanh chóng nhận ra một môi trường tương tự có thể giúp tổ tiên chúng ta tránh nguy hiểm hoặc tìm nguồn thức ăn, ngay cả khi đôi khi xảy ra “nhầm lẫn” như déjà vu.
Từ góc độ tiến hóa, déjà vu có thể được xem như một spandrel – một sản phẩm phụ của các cơ chế thần kinh phức tạp. Những cơ chế này, vốn được phát triển để hỗ trợ nhận diện mẫu và điều hướng, đôi khi “misfire” và tạo ra déjà vu. Tuy nhiên, lợi ích tổng thể của chúng – như khả năng dự đoán, học hỏi từ sai lầm, hay mô phỏng tương lai – vượt xa những sai sót nhỏ này.
Một giả thuyết khác liên kết déjà vu với hệ thống phát hiện lỗi của não. Moulin (2017) cho rằng bộ não liên tục giám sát các kích thích để đảm bảo chúng khớp với ký ức hiện có. Khi phát hiện sự không nhất quán, não “giương cờ” cảnh báo, và déjà vu có thể là kết quả của quá trình này. Xa hơn việc chỉ là một hiện tượng lạ, điều này có thể giúp chúng ta nhận diện ký ức sai lệch hoặc cải thiện khả năng ra quyết định.
Tiến sĩ Anne Cleary, nhà tâm lý học tại Đại học bang Colorado.: “Déjà vu có thể là một tín hiệu từ hệ thống giám sát của não, giúp chúng ta kiểm tra tính nhất quán của ký ức và nâng cao nhận thức.”
Déjà Vu có hữu ích hay chỉ gây xao lãng?
Trong đa số trường hợp, déjà vu là vô hại và chỉ kéo dài vài giây. Tuy nhiên, ở những người mắc bệnh động kinh thùy thái dương, déjà vu có thể xuất hiện thường xuyên hơn và kèm theo các triệu chứng nghiêm trọng, cho thấy nó nằm trên một phổ tác động nhận thức. Đối với người khỏe mạnh, déjà vu có thể mang lại lợi ích tâm lý tinh vi, như tăng nhận thức siêu nhận thức – khả năng tự đánh giá trạng thái tinh thần của mình. Khi trải qua déjà vu, bạn có thể tạm dừng, quan sát môi trường kỹ hơn, và đánh giá lại tình huống hiện tại.
Hơn nữa, déjà vu có thể mang lại cảm giác liên kết và tiếp nối. Trong một thế giới đầy biến động, cảm giác “đã từng ở đây” có thể trấn an bộ não rằng chúng ta đã vượt qua những tình huống tương tự trước đây. Điều này, dù chỉ thoáng qua, giúp củng cố sự tự tin trong việc đối mặt với những điều không chắc chắn.
Kết luận
Déjà vu là một hiện tượng hấp dẫn, phản ánh sự phức tạp của trí nhớ và ý thức con người. Dù có thể xuất phát từ những “trục trặc” nhỏ trong bộ não, nó cũng hé lộ cách hệ thần kinh của chúng ta ưu tiên tốc độ và nhận diện mẫu để thích nghi với thế giới. Bằng cách hiểu cơ chế của déjà vu, chúng ta không chỉ khám phá bí ẩn của trí nhớ mà còn trân trọng hơn khả năng độc đáo của bộ não trong việc định hình trải nghiệm sống.
Lần tới khi bạn cảm thấy déjà vu, hãy coi đó như một lời nhắc nhở về sự kỳ diệu của tâm trí bạn!
