Trong xã hội hiện đại, bệnh thành tích đã trở thành một vấn đề nhức nhối, len lỏi vào từng gia đình và tạo áp lực vô hình lên cả cha mẹ lẫn con cái. Nhiều bậc cha mẹ, dù xuất phát từ tình yêu thương, vô tình đặt kỳ vọng quá lớn lên con, khiến trẻ rơi vào vòng xoáy căng thẳng, lo âu, thậm chí là trầm cảm. Làm thế nào để cha mẹ có thể nhận diện và thoát khỏi bẫy thành tích, giúp con phát triển lành mạnh và hạnh phúc?
Bài viết này, Xemtin247 sẽ phân tích chi tiết vấn đề, dựa trên các nghiên cứu khoa học và ý kiến chuyên gia, đồng thời đưa ra các giải pháp thực tiễn để cha mẹ áp dụng.
Hiểu biết bệnh thành tích và tác hại của nó
Bệnh thành tích là hiện tượng cha mẹ, giáo viên, hoặc xã hội đánh giá giá trị của một cá nhân dựa trên những thành tựu họ đạt được, như điểm số cao, thành tích thể thao, hay sự nổi bật trong các lĩnh vực nghệ thuật. Khi thành tích trở thành thước đo duy nhất, trẻ em bắt đầu cảm thấy chúng chỉ có giá trị khi đáp ứng được những kỳ vọng cao cả, thay vì được yêu thương vì chính con người mình.
Jennifer Breheny Wallace, tác giả cuốn Never Enough: When Achievement Culture Becomes Toxic — and What We Can Do About It, đã chỉ ra rằng: “Bệnh thành tích trở nên độc hại khi chúng ta gắn toàn bộ giá trị bản thân và cảm giác tồn tại của mình với những thành tựu.”
Trong quá trình nghiên cứu, Wallace khảo sát 6.500 phụ huynh và nhận thấy 87% trong số họ đồng ý rằng: “Tôi ước tuổi thơ của con mình ít căng thẳng hơn.” Điều này cho thấy áp lực thành tích không chỉ ảnh hưởng đến trẻ mà còn khiến chính cha mẹ cảm thấy bất an.
Nghiên cứu của cố giáo sư tâm lý học Suniya Luthar tại Đại học Columbia càng làm rõ hơn tác hại của bệnh thành tích. Bà phát hiện rằng trẻ em ở các cộng đồng khá giả, nơi áp lực thành tích cao, có tỷ lệ sử dụng chất kích thích cao hơn so với trẻ ở khu vực nội thành. Một nghiên cứu do Luthar dẫn dắt, được tài trợ bởi Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ, chỉ ra rằng tỷ lệ lạm dụng chất kích thích ở trẻ thuộc tầng lớp trung lưu cao vẫn duy trì ở mức đáng báo động khi chúng bước vào tuổi trưởng thành sớm.
Luthar nhấn mạnh: “Trẻ ở các cộng đồng thành tích cao báo cáo mức độ lo âu và triệu chứng trầm cảm tương đương, nếu không muốn nói là cao hơn, so với trẻ ở các khu vực khác.”
Áp lực thành tích không chỉ đến từ cha mẹ mà còn từ giáo viên, bạn bè, và đặc biệt là mạng xã hội, nơi trẻ em dễ bị cuốn vào vòng xoáy so sánh. Hậu quả là trẻ phải đối mặt với những vấn đề tâm lý nghiêm trọng như lo âu mãn tính, trầm cảm, và thậm chí là hành vi tự hủy hoại bản thân.
Dấu hiệu cha mẹ đang rơi vào bẫy thành tích
Nhiều cha mẹ bắt đầu hình thành kỳ vọng cho con từ khi chúng còn trong bụng mẹ. Ví dụ, một số người nhận thấy thai nhi hoạt động mạnh và dự đoán con sẽ trở thành vận động viên xuất sắc. Một số khác cảm nhận chuyển động khi nghe nhạc và tin rằng con sẽ là nghệ sĩ dương cầm tài năng. Những kỳ vọng này, dù xuất phát từ hy vọng, có thể dần biến thành áp lực khi trẻ lớn lên.
Ngay từ những năm đầu đi học, trẻ em đã phải đối mặt với áp lực thành tích. Chúng được kỳ vọng phải thuộc nhóm đọc nhanh nhất, ghi bàn trong các trận bóng đá, hoặc xuất sắc trong các môn nghệ thuật. Khi thành tích trở thành thước đo giá trị, trẻ dễ rơi vào trạng thái căng thẳng kéo dài, dẫn đến các vấn đề tâm lý như lo âu và trầm cảm.
Giáo sư Alison Gopnik, tác giả cuốn The Gardener and the Carpenter, nhấn mạnh rằng: “Việc nuôi dạy trẻ không nên hướng tới mục tiêu định hình chúng thành một kiểu người lớn cụ thể. Trẻ em vốn dĩ lộn xộn và khác biệt so với cha mẹ cũng như những đứa trẻ khác.” Theo Gopnik, cha mẹ cần nhìn nhận con như một cá nhân độc lập, với những ý tưởng, sở thích, và mong muốn riêng biệt. Việc áp đặt kỳ vọng không phù hợp có thể khiến trẻ mất đi cơ hội khám phá bản thân và phát triển đúng với tiềm năng của mình.
Các bước thoát khỏi bẫy thành tích
Để giúp con phát triển toàn diện và tránh bệnh thành tích, cha mẹ có thể áp dụng các phương pháp sau:
- Tập trung vào sở thích và mong muốn của con: Thay vì ép con theo đuổi con đường bạn cho là tốt nhất, hãy khuyến khích chúng khám phá và phát triển đam mê của riêng mình. Ví dụ, nếu con thích vẽ tranh hơn là học piano, hãy tạo điều kiện để con phát triển năng khiếu hội họa.
- Tôn vinh những phẩm chất tích cực: Hãy khen ngợi sự nhiệt huyết, lòng tốt, sự đáng tin cậy, hoặc sự quan tâm của con đến người khác, thay vì chỉ tập trung vào điểm số hay huy chương. Điều này giúp trẻ xây dựng lòng tự trọng dựa trên con người thật của chúng, không phải dựa trên thành tích.
- Tạo không gian vui vẻ không áp lực: Tham gia các hoạt động gia đình như đi dạo, chơi trò chơi, hoặc ăn tối cùng nhau, nơi không có mục tiêu thành tích nào được đặt ra. Những khoảnh khắc này giúp trẻ cảm thấy được thư giãn và yêu thương vô điều kiện.
- Xây dựng và duy trì giá trị gia đình: Hãy truyền đạt các giá trị cốt lõi như lòng trung thực, sự tôn trọng, hoặc tình yêu thương, và đặt chúng lên trên thành tích. Nếu bạn nhận thấy áp lực thành tích đang làm lu mờ những giá trị này, hãy dừng lại và điều chỉnh cách tiếp cận.
- Dành thời gian tìm hiểu con: Hãy trò chuyện với con để hiểu rõ hơn về sở thích, khó khăn, và cảm xúc của chúng. Những buổi đi dạo sau giờ học hoặc bữa ăn gia đình là cơ hội tuyệt vời để cha mẹ và con cái kết nối sâu sắc hơn.
- Giảm thiểu chỉ trích, ưu tiên tình cảm: Theo lời khuyên của Suniya Luthar, cha mẹ nên hạn chế những lời phê bình và tập trung thể hiện tình yêu thương. Một cái ôm, một lời động viên, hoặc một nụ cười có thể giúp trẻ cảm thấy an toàn và được trân trọng.
Yêu thương con vì chính con
Thách thức lớn nhất trong việc tránh bệnh thành tích là nhìn nhận con như một cá nhân độc lập, không phải là hiện thân của ước mơ chưa thành của cha mẹ hay bản sao của họ. Trẻ em cần cảm thấy chúng có giá trị vì chính con người mình, không phải vì những gì chúng đạt được. Điều này không chỉ quan trọng cho sức khỏe tinh thần mà còn là nền tảng để trẻ phát triển tự tin và hạnh phúc.
Jennifer Breheny Wallace gợi ý rằng cha mẹ nên tập trung vào việc xây dựng một môi trường nơi trẻ cảm thấy được yêu thương vô điều kiện. Thay vì hỏi con “Hôm nay con được bao nhiêu điểm?”, hãy thử hỏi “Hôm nay con cảm thấy thế nào?” hoặc “Điều gì khiến con vui nhất trong ngày?” Những câu hỏi này giúp trẻ cảm thấy được yêu thương và trân trọng.
Kết luận
Thoát khỏi bẫy thành tích không phải là một hành trình dễ dàng, nhưng đó là món quà vô giá mà cha mẹ có thể dành tặng cho con cái. Bằng cách hãy lựa chọn để tập trung vào việc yêu thương con vì chính con người của chúng, thay vì những gì chúng đạt được, cha mẹ không chỉ giúp con phát triển lành mạnh về tâm lý mà còn xây dựng một mối quan hệ gia đình bền chặt, dựa trên sự tin tưởng và tôn trọng.
Hãy nhớ rằng, giá trị thực sự của con không nằm ở điểm số hay huy chương, mà ở cách chúng sống đúng với bản thân và lan tỏa những giá trị tốt đẹp.
