“Chỉ năm phút chơi Minecraft nữa thôi!” – câu nói quen thuộc của con bạn khi bạn nhắc nhở lần thứ ba về dự án khoa học phải nộp vào ngày mai. Dù đã có hai tuần để chuẩn bị, bạn lại đối mặt với một đêm làm việc gấp rút và căng thẳng. Cảnh này có quen thuộc không? Nếu bạn đang gật đầu, bạn không hề đơn độc. Hàng triệu phụ huynh trên thế giới đang chứng kiến con mình vật lộn với trì hoãn và cảm thấy bất lực trong việc hỗ trợ.
Trì hoãn không chỉ là vấn đề của người lớn mà còn ảnh hưởng đến trẻ em. Từ việc trì hoãn làm bài tập, né tránh công việc nhà, đến lảng tránh trách nhiệm, thói quen này có thể gây ra căng thẳng, làm giảm sự tự tin và dẫn đến kết quả không mong muốn. Là cha mẹ, chúng ta đều muốn giúp con xây dựng những thói quen lành mạnh, nhưng làm thế nào để thực hiện điều đó một cách hiệu quả?
Dựa trên các nghiên cứu tâm lý và ý kiến từ các chuyên gia, bài viết này Xemtin247 sẽ phân tích nguyên nhân gốc rễ của trì hoãn ở trẻ em, những yếu tố cảm xúc liên quan, và cung cấp các chiến lược thực tế để giúp trẻ vượt qua thói quen này.
Hiểu về trì hoãn: Không chỉ là lười biếng
Nhiều người lầm tưởng rằng trì hoãn chỉ là kết quả của sự lười biếng hay quản lý thời gian kém. Tuy nhiên, các nghiên cứu chỉ ra rằng trì hoãn có mối liên hệ chặt chẽ với khả năng điều chỉnh cảm xúc.
Theo Tiến sĩ Fuschia Sirois, giáo sư tại Đại học Durham và tác giả cuốn Procrastination: What It Is, Why It’s a Problem, and What You Can Do About It: “Trì hoãn là hành vi tự nguyện trì hoãn một nhiệm vụ đã định, dù biết rằng điều đó có thể gây hại.” Không giống như sự chậm trễ có chiến lược, trì hoãn xảy ra khi cảm xúc tiêu cực như lo âu, không chắc chắn, hay sợ thất bại khiến trẻ né tránh nhiệm vụ.
Trẻ em có thể trì hoãn vì những lý do sau:
- Nhiệm vụ cảm thấy quá sức.
- Sợ mắc lỗi hoặc thất bại.
- Bị phân tâm bởi các kích thích bên ngoài như trò chơi điện tử.
Thay vì coi trì hoãn là một khuyết điểm, chúng ta nên nhìn nhận nó như một phản ứng tự nhiên trước những cảm xúc khó chịu.
Vì sao trẻ em trì hoãn?
Trì hoãn thường bắt đầu từ thời thơ ấu và chịu ảnh hưởng từ phong cách nuôi dạy con, áp lực học tập, cũng như tính cách của trẻ. Dưới đây là những nguyên nhân chính:
Khó khăn trong điều chỉnh cảm xúc
Theo nghiên cứu được công bố trên Journal of Child Psychology and Psychiatry (2019), trẻ em gặp khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc có xu hướng trì hoãn nhiều hơn. Khi một nhiệm vụ như bài tập về nhà gây ra cảm giác lo lắng hay nhàm chán, trẻ thường chọn né tránh thay vì đối mặt. Tiến sĩ Joseph Ferrari, giáo sư tâm lý học tại Đại học DePaul, nhận định: “Trì hoãn ở trẻ không phải là vấn đề về thời gian, mà là về cảm xúc. Trẻ né tránh để tạm thời cảm thấy dễ chịu.”
Chủ nghĩa hoàn hảo và nỗi sợ thất bại
Những đứa trẻ có xu hướng cầu toàn thường trì hoãn vì sợ không đạt được tiêu chuẩn cao. Chúng có thể nghĩ: “Nếu mình không làm hoàn hảo, thà đừng làm còn hơn.” Điều này dẫn đến việc trẻ trì hoãn bắt đầu nhiệm vụ để tránh cảm giác thất bại. Nghiên cứu từ Personality and Individual Differences (2020) chỉ ra rằng trẻ em cầu toàn có nguy cơ trì hoãn cao hơn 30% so với những trẻ khác.
Áp lực xã hội và cảm giác xấu hổ
Trẻ em có thể trì hoãn vì sợ bị đánh giá. Nếu trẻ lo rằng bạn bè hay giáo viên sẽ coi mình “không đủ thông minh”, chúng có thể tránh làm nhiệm vụ để bảo vệ lòng tự trọng. Tiến sĩ Timothy Pychyl, tác giả cuốn Solving the Procrastination Puzzle, nhấn mạnh: “Trì hoãn ở trẻ thường là cách để đối phó với nỗi sợ bị phán xét. Trẻ chọn né tránh để giảm bớt áp lực, nhưng điều này chỉ làm tăng căng thẳng về lâu dài.”
Nhiệm vụ không rõ ràng
Khi trẻ không hiểu rõ yêu cầu của một nhiệm vụ, chúng dễ cảm thấy bối rối và trì hoãn. Ví dụ, một tờ hướng dẫn bài tập phức tạp có thể khiến trẻ chùn bước vì sợ làm sai.
Thói quen né tránh và tìm kiếm sự hài lòng tức thì
Trẻ em thường tìm đến các hoạt động mang lại niềm vui tức thì như chơi game hay xem video để tránh những nhiệm vụ khó khăn. Thói quen này, nếu lặp lại, sẽ củng cố vòng lặp trì hoãn. Một nghiên cứu từ Frontiers in Psychology (2021) cho thấy trẻ tiếp xúc nhiều với màn hình có xu hướng trì hoãn hơn 25% so với những trẻ có thời gian sử dụng thiết bị giới hạn.
Trì hoãn giờ đi ngủ
Nhiều trẻ trì hoãn việc đi ngủ vì cảm thấy chưa “vui đủ” trong ngày hoặc để tránh nghĩ về trách nhiệm ngày mai. Việc sử dụng thiết bị điện tử trước giờ ngủ càng làm trầm trọng thêm vấn đề này.
Cách phụ huynh giúp trẻ vượt qua trì hoãn
Vai trò của cha mẹ không phải là “sửa chữa” trì hoãn, mà là trang bị cho trẻ những kỹ năng cần thiết để quản lý nó. Dưới đây là các chiến lược chi tiết, được diễn giải kỹ lưỡng để phụ huynh dễ dàng áp dụng:
Tập trung vào quản lý cảm xúc, không chỉ thời gian
Trì hoãn thường bắt nguồn từ cảm xúc tiêu cực, vì vậy việc giúp trẻ nhận diện và xử lý cảm xúc là bước đầu tiên quan trọng. Thay vì chỉ nhắc nhở trẻ “làm bài tập ngay đi,” hãy bắt đầu bằng cách trò chuyện để hiểu cảm xúc của trẻ.
- Hỏi thăm cảm xúc: Đặt câu hỏi như “Con cảm thấy thế nào khi nghĩ đến việc làm bài tập này?” hoặc “Có điều gì khiến con lo lắng về nhiệm vụ này không?” Những câu hỏi này giúp trẻ nhận diện cảm xúc như lo âu, chán nản hay sợ hãi, từ đó cha mẹ có thể hỗ trợ phù hợp.
- Xác nhận cảm xúc: Khi trẻ chia sẻ, hãy công nhận cảm xúc của chúng. Ví dụ: “Mẹ thấy bài tập này có vẻ khó và làm con căng thẳng. Điều đó rất bình thường.” Sự xác nhận giúp trẻ cảm thấy được thấu hiểu, giảm áp lực và khuyến khích trẻ đối mặt với nhiệm vụ.
- Khuyến khích tư duy phát triển: Giúp trẻ thay đổi cách nhìn về nhiệm vụ bằng cách nói: “Bài này có thể khó, nhưng con có thể thử từng bước nhỏ. Mỗi bước là một cơ hội để học thêm.” Điều này giúp trẻ chuyển từ tâm thế né tránh sang tâm thế sẵn sàng thử sức.
Dạy trẻ lòng tự từ bi và tha thứ cho bản thân
Trẻ em thường tự trách mình khi trì hoãn, dẫn đến cảm giác xấu hổ và làm trầm trọng thêm vấn đề. Dạy trẻ lòng tự từ bi giúp phá vỡ vòng lặp này.
- Thay đổi cách trẻ tự nói về bản thân: Nếu trẻ nói “Con lười quá,” hãy hướng dẫn trẻ thay bằng: “Con đang học cách xử lý những nhiệm vụ khó khăn.” Cách nói này giúp trẻ nhìn nhận trì hoãn như một phần của quá trình học hỏi, không phải là khuyết điểm cố hữu.
- Làm gương về tự tha thứ: Cha mẹ có thể chia sẻ câu chuyện của chính mình, ví dụ: “Hôm nay mẹ chưa hoàn thành danh sách công việc, nhưng mẹ sẽ thử lại vào ngày mai với kế hoạch rõ ràng hơn.” Điều này cho trẻ thấy rằng ai cũng có lúc trì hoãn, nhưng điều quan trọng là biết đứng dậy và tiếp tục.
- Khuyến khích thử lại: Nếu trẻ trì hoãn một nhiệm vụ, hãy khuyến khích trẻ bắt đầu lại mà không tự phán xét. Ví dụ: “Không sao nếu hôm nay con chưa làm xong. Ngày mai chúng ta có thể thử một cách khác, như làm trong 10 phút thôi.”
Chia nhỏ nhiệm vụ thành các bước dễ quản lý
Những nhiệm vụ lớn thường khiến trẻ cảm thấy quá sức, dẫn đến trì hoãn. Chia nhỏ nhiệm vụ giúp trẻ cảm thấy chúng dễ tiếp cận hơn.
- Bắt đầu với bước nhỏ nhất: Ví dụ, nếu trẻ cần viết một bài báo cáo, hãy gợi ý: “Hôm nay con chỉ cần viết ra 3 ý tưởng chính, không cần viết cả bài.” Hoặc với công việc nhà, hãy nói: “Con chỉ cần dọn bàn ăn trước, phần còn lại để sau.”
- Sử dụng danh sách kiểm tra (checklist): Tạo một danh sách các bước nhỏ và khuyến khích trẻ đánh dấu mỗi khi hoàn thành. Ví dụ, với dự án khoa học, danh sách có thể là: 1) Chọn chủ đề, 2) Tìm thông tin, 3) Viết dàn ý. Việc đánh dấu từng bước mang lại cảm giác thành tựu, thúc đẩy trẻ tiếp tục.
- Thời gian ngắn, tập trung cao: Đề xuất trẻ làm việc trong khoảng thời gian ngắn, như 10-15 phút, sau đó nghỉ ngơi. Phương pháp này (giống kỹ thuật Pomodoro) giúp trẻ bắt đầu mà không cảm thấy áp lực.
Giúp trẻ hình dung hậu quả trong tương lai
Trẻ em thường sống trong hiện tại và khó hình dung hậu quả của trì hoãn. Giúp trẻ kết nối với “bản thân tương lai” là cách hiệu quả để thúc đẩy hành động.
- Đặt câu hỏi định hướng: Hỏi trẻ: “Con nghĩ mình sẽ cảm thấy thế nào nếu làm một chút ngay bây giờ so với để đến tối mai?” hoặc “Nếu con hoàn thành bài tập sớm, con sẽ có thời gian làm gì vui?” Những câu hỏi này giúp trẻ hình dung lợi ích của việc hành động ngay.
- Bài tập “chuỗi búp bê giấy”: Cùng trẻ làm một chuỗi búp bê giấy, mỗi búp bê đại diện cho “con” trong một ngày. Giải thích rằng nếu trẻ trì hoãn hôm nay, “búp bê ngày mai” sẽ phải làm việc nhiều hơn và căng thẳng hơn. Hoạt động này giúp trẻ nhận ra rằng trì hoãn không làm nhiệm vụ biến mất, mà chỉ đẩy khó khăn sang tương lai.
- Tạo mục tiêu hấp dẫn: Liên kết việc hoàn thành nhiệm vụ với phần thưởng nhỏ, như: “Nếu con làm xong bài tập trước 6 giờ, chúng ta có thể xem phim cùng nhau.” Điều này giúp trẻ thấy giá trị của việc hành động sớm.
Tạo môi trường hỗ trợ và giảm thiểu phân tâm
Môi trường xung quanh có thể ảnh hưởng lớn đến khả năng tập trung của trẻ. Một môi trường rõ ràng, ít cám dỗ sẽ giúp trẻ dễ dàng bắt đầu nhiệm vụ.
- Đặt kỳ vọng rõ ràng: Giải thích nhiệm vụ một cách đơn giản và cụ thể. Ví dụ, thay vì nói “Làm bài tập đi,” hãy nói: “Con cần hoàn thành 5 bài toán này trước giờ ăn tối.” Sự rõ ràng giúp trẻ bớt bối rối và dễ bắt đầu hơn.
- Loại bỏ yếu tố gây phân tâm: Đặt điện thoại, máy tính bảng hoặc TV ra khỏi khu vực làm việc của trẻ. Nếu trẻ cần máy tính để làm bài tập, hãy sử dụng các ứng dụng chặn mạng xã hội hoặc trò chơi trong thời gian học.
- Tránh phong cách nuôi dạy quá nghiêm khắc: Nghiên cứu từ Frontiers in Psychology (2021) cho thấy trẻ em có cha mẹ quá kiểm soát thường trì hoãn nhiều hơn do lo âu và sợ thất bại. Thay vào đó, hãy khuyến khích và hỗ trợ thay vì áp đặt.
Khuyến khích làm việc “đủ tốt” thay vì hoàn hảo
Trẻ em cầu toàn thường trì hoãn vì sợ không đạt tiêu chuẩn. Giúp trẻ chấp nhận rằng làm “đủ tốt” là một bước tiến lớn.
- Đặt mục tiêu là bản nháp: Khuyến khích trẻ làm “bản nháp nhanh” hoặc “bản sơ thảo” mà không cần hoàn hảo. Ví dụ: “Con cứ viết 3 câu đầu tiên của bài luận, không cần lo chúng có hay chưa.”
- Khen ngợi nỗ lực: Thay vì chỉ khen kết quả, hãy chú trọng vào quá trình. Ví dụ: “Mẹ rất tự hào vì con đã bắt đầu làm bài tập dù con thấy nó khó.” Lời khen này xây dựng sự tự tin và giảm áp lực cầu toàn.
- Nhắc nhở về giá trị của sai lầm: Nói với trẻ: “Sai lầm là cách chúng ta học. Nếu con làm sai, con sẽ biết cách làm tốt hơn lần sau.” Điều này giúp trẻ bớt sợ hãi và sẵn sàng thử.
Kết luận
Giúp trẻ vượt qua trì hoãn không phải là ép buộc trẻ làm việc năng suất, mà là dạy trẻ cách đối mặt với khó khăn, điều chỉnh cảm xúc và chia nhỏ nhiệm vụ để dễ quản lý hơn. Bằng cách làm gương về lòng tự từ bi, tạo môi trường hỗ trợ và giúp trẻ kết nối với “bản thân tương lai,” cha mẹ có thể trang bị cho con những kỹ năng cần thiết để quản lý trì hoãn một cách lành mạnh.
Hành trình này không chỉ giúp trẻ hoàn thành nhiệm vụ đúng hạn mà còn xây dựng sự tự tin và kiên cường, những phẩm chất sẽ đồng hành cùng trẻ suốt cuộc đời.
